Op het eerste gezicht hebben Sicilië en Catania niets te maken met olifanten. Toch staat er een rode olifant op het wapen van Catania en in het hart van de stad op het Domplein (voor de kathedraal van Sant’Agata) staat een zwarte olifant met een obelisk op zijn rug midden in een fontein – het embleem van Catania.
Waar gaat het over?
Het wapen van Catania bestaat uit verschillende elementen:
- De kroon herinnert aan de heerschappij van de koningen van Aragon over Sicilië.
- S.P.Q.C. staat voor Senatus Populusque Catanensium (de Senaat en het Volk van Catania).
- A staat voor Sint Agatha, de beschermheilige van de stad, aan wie ook de kathedraal is gewijd.
Het wapen van Catania
Het wapen zoals u het hierboven ziet, dateert waarschijnlijk uit 1239. In dat jaar maakte Frederik II de stad ondergeschikt aan de koning; daarvoor stond ze onder het bestuur van de bisschop en had ze het bisschoppelijke wapen met Sint Joris. De stad kon zichzelf voortaan autonoom besturen en wilde daarom een eigen wapen kiezen om haar onafhankelijkheid weer te geven.
De olifant werd natuurlijk gekozen, omdat het al lang een symbool van de stad was. In feite wordt Catania al de “stad van de olifant” genoemd in een verslag van een Arabische geograaf uit de 2e helft van de 10e eeuw. In die tijd zouden de inwoners van Catania de olifant hebben gezien als een symbool van bescherming tegen de uitbarstingen van de Etna.
Er zijn vele verklaringen waarom een olifant het symbool van Catania is, waarvan sommige duidelijk tot het rijk der fabelen behoren. Maar zelfs historici zijn het oneens over de ware oorsprong.
Laten we daarom beginnen met wat we zeker weten.
De olifantenfontein van Catania
De zwarte olifant is gemaakt van lava van de Etna en dateert uit de Romeinse tijd. De exacte leeftijd is echter onduidelijk. Het werd gesneden uit één blok lava en door de eeuwen heen op verschillende plaatsen in Catania geplaatst.
Twee aardbevingen op 9 en 11 januari 1693 verwoestten grote delen van Catania, een van de ergste aardbevingen in de geschiedenis van de oostkant van Sicilië. Het beeld van de olifant werd gevonden in de ruïnes van de stad, met verminkte achterpoten en slurf.
Tijdens de wederopbouw van de stad bouwde Giovanni Battista Vaccarini, een architect uit Palermo, tussen 1735 en 1737 een fontein, in het midden waarvan hij de olifant plaatste. Hij herstelde de vernielde ledematen van de olifant en gaf hem ogen en slagtanden van witte kalksteen.
De fontein zelf is gemaakt van wit marmer en wordt gesierd door twee beelden die de twee rivieren van Catania voorstellen: de Simeto en de Amenano.
We weten niet veel over de Egyptische obelisk die Vaccarini op het witmarmeren zadel van de olifant plaatste: hij is van graniet, 3,66 m hoog en bedekt met talrijke afbeeldingen van dieren en mensen. Het is waarschijnlijk ten tijde van de kruistochten vanuit Egypte naar Catania gebracht. De vorm is interessant: gewoonlijk hebben obelisken een vierkante doorsnede, maar deze is achthoekig.
Op de top van de obelisk staat, ter ere van de heilige Agatha, een wereldbol en een kruis, versierd met een lelie (die haar zuiverheid symboliseert) en een palmblad (die haar martelaarschap symboliseert). Op een kleine plaquette lezen we de letters M. S. S. H. D. E. P. L. Deze staan voor Mentem sanctam, spontaneam, honorem Deo et patriae liberationem (Zij had een heilige vrijwillige instelling, zij gaf eer aan God en bevrijding aan haar vaderland).
Hoe kreeg Catania zijn herkenningspunt?
Nu moeten we eindelijk ophelderen hoe Catania aan een olifant komt. De volgende theorie wordt vaak genoemd:
Sicilië heeft een zeer gevarieerde geschiedenis. Het eiland werd herhaaldelijk bewoond of bevochten door verschillende volkeren. Sicilië was ook van belang voor de Punische (Phoeniciërs), die zich in Noord-Afrika vestigden met hun hoofdstad Carthago (bij het huidige Tunis in Tunesië).
Vanaf de 9e eeuw voor Christus hadden de Carthagers handelsposten in het westen van Sicilië, later wilden zij hun heerschappij uitbreiden en meer van het eiland innemen. Dit leidde tot problemen met de Sicanen en Grieken die daar woonden.
In 278 voor Christus riep Sicilië koning Pyrrhos I (een Griekse koning) om hulp tegen de Carthagers. Pyrrhos was toen in oorlog met de jonge Romeinse Republiek, hij wilde Neder-Italië veroveren. Hij arriveerde in Italië niet alleen met veel soldaten, maar ook met 26 olifanten getraind voor de oorlog. Met deze olifanten vocht hij ook op Sicilië, wist de Carthagers te verslaan en veroverde een groot deel van Sicilië. Hij maakte zichzelf koning van Sicilië.
Deze olifanten moeten voor de toenmalige Sicilianen een ongewoon en angstaanjagend gezicht zijn geweest. Omdat ze hielpen bij de bevrijding van Carthago, werden ze het waakdier van Catania.
Maar er is ook een heel andere verklaring voor het ongewone heraldische dier: de olifant was gewijd aan de Griekse god Dionysus (Romeins: Bacchus), de god van de wijn, vruchtbaarheid en vreugde, maar ook de god van de waanzin of extase. Dionysus zou op olifanten hebben gereisd tot in India, en zijn wagen werd onder meer door olifanten getrokken. De cultus van Bacchus kwam ook naar Sicilië door Griekse vestiging. Aangezien de olifant een grote populariteit genoot, is hij wellicht het heraldische dier van Catania geworden.
De volgende verklaring komt uit het rijk der legendes:
De tovenaar die op de olifant vloog
De inwoners van Catania noemen hun olifant u Liotru in het Siciliaanse dialect. Deze naam zou teruggaan op de naam van een tovenaar die zich Eliodoro noemde. In de loop der tijd zou dit u Liotru zijn geworden.
Eliodoro leefde in Catania in de 8e eeuw na Christus. In die tijd stond de stad onder Byzantijns bestuur, d.w.z. onderdeel van het Oost-Romeinse Rijk. Hij kwam uit een adellijke familie en wijdde zijn leven aan het katholieke geloof. Toen hij – tevergeefs – probeerde bisschop van Catania te worden, was hij zo woedend dat hij zich voortaan aan de magie wijdde. Dat was tenminste de beschuldiging van zijn tijdgenoten.
Hier verlaten we de historische gebeurtenissen en komen we bij de legende.
Op een nacht riep Eliodoro de duivel op en sloot een pact met hem. Eliodoro verloochende zijn geloof in Christus en kreeg er bovennatuurlijke gaven voor terug.
Met zijn magische krachten schiep hij een olifant uit de lava van de Etna en blies hem leven in. Hij vloog ermee door de stad en maakte grapjes met de inwoners van Catania. Hij reisde ook heen en weer op de olifant tussen Byzantium (Constantinopel) en Catania.
Eens zou Eliodoro op de markt gewinkeld hebben en alles betaald hebben met goud en diamanten. Maar zodra hij vertrok, veranderden de kostbare voorwerpen in stenen. Een andere keer overtuigde hij de neef van de bisschop om te wedden op een paardenrace. Hij won. Maar bij de prijsuitreiking bekende het winnende paard dat het eigenlijk de duivel zelf was en alleen de neef voor de gek wilde houden.
Hiervoor werd Eliodoro in de gevangenis gegooid. Maar hij kon ontsnappen omdat hij de bewakers omkocht met goud, dat – correct geraden – kort daarna weer in steen veranderde. Hij werd toen ter dood veroordeeld door Constantijn, de heerser van Byzantium. Als laatste wens kort voor zijn executie, vroeg hij om een kom water. Hij doopte zijn hoofd erin en verdween. Men kon de woorden nog horen: “Wie mij wil, laat hem mij zoeken in Catania!”
En weer een andere keer werd hij voor de beul gebracht omdat hij de achterkant van de vrouw van een dominee in brand had gestoken. Maar ook deze keer ontsnapte hij doordat hij plotseling klein werd, in de mouw van de beul kroop en uit de andere mouw kwam. “Ik ontsnapte de eerste keer; dit is de tweede keer. Als je me wilt, zoek me dan in Catania!” riep hij en verdween weer.
Alleen bisschop Leone II van Catania zou erin geslaagd zijn de stad te bevrijden van de kwade streken van de tovenaar door een verzoeningsmis voor te lezen. Eliodoro werd gereduceerd tot as.
Hier haalt de historische realiteit ons weer in: Eliodoro, een tegenstander van bisschop Leone gedurende zijn hele leven, werd door deze laatste ter dood veroordeeld voor zijn zwarte magie praktijken en levend verbrand in 778.
Maar de olifant van Eliodoro bleef en is nog steeds nauw verbonden met Catania. Hij staat niet alleen in het wapen van de stad Catania, maar ook in het wapen van de Universiteit van Catania en is de mascotte van vele sportteams.